جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

‫در اين پايان نامه، مراحل آفرينش انسان و سير وجودي او در دنيا و عوامل قبل و بعد از زندگي دنيا از منظر علامه طباطبايي بحث و بررسي شده است. نويسنده در يک مقدمه و سه فصل ابعاد مختلف زندگي انسان را در عالم ذر، عالم دنيا، عالم برزخ و عالم قيامت از منظر اين دانشمند بزرگ و آراي کلامي وي تبيين نموده است. مقدمه اين نوشتار، به گوشه‌هايي از زندگي علامه طباطبايي و سيره علمي و ابعاد شخصيتي ايشان اختصاص يافته است. در فصل اول، ضمن بحث در مورد جسمانيت الحدوث بودن نفس انسان و روحانيت البقا بودن آن، به قدم و حدوث نفس و حرکت جوهري آن و نيز به معاني مفرداتي چون انسان، سير، عوالم وجودي عالم ذر و دلايل وجودي آن و اختلاف نظر علما در مورد وجود عالم ذر و ديدگاه علامه طباطبايي در اين زمينه پرداخته است. در همين جهت نگارنده به بحث درباره ديدگاه قرآن کريم در مورد خلقت انسان اشاره و نظريه تطور انواع را رد نموده و به مفهوم روح با نفس و ارتباط آن را با بدن تبيين کرده است و در ادامه به اثبات تجرّد نفس و تقدّم وجود نفس بر جسم و نيز به ديدگاه علامه طباطبايي در مورد جسمانيت الحدوث بودن و روحانيت البقا بودن نفس پرداخته است. در فصل دوم، به بحث درباره زندگي انسان در دنياي مادي اشاره کرده و ضمن بيان ويژگي‌هاي اين جهان و چگونگي آفرينش آن از منظر قرآن و روايات؛ به شکل‌گيري جوامع انساني، فطري بودن انسان، نقش عبادت در رشد و تکامل انسان، اسباب و علل نجات انسان و راه تقرب وي به خداوند متعال و سعادت نهايي او بيان گرديده است. فصل سوم، سير وجودي انسان پس از مرگ و عوالمي را که انسان‌ها پس از مرگ طي مي‌کنند، شرح و بررسي شده و در ادامه حيات برزخي انسان و زندگي او در جهان آخرت (معاد) و رابطه بين دنيا و آخرت تبيين گرديده و معاد جسماني و معاد روحاني و حقيقت صراط از ديدگاه علامه طباطبايي تحقيق شده است.

‫اين پژوهش، ديدگاه‌هاي علامه مجلسي و علامه طباطبايي و ادله عقلي و نقلي آنان را درباره مجرد بودن نفس با هم مقايسه مي‌کند. نويسنده نخست مقدمه‌اي درمقوله فلسفه، ادله فلسفي و ديدگاه فلاسفه درزمينه نفس و ماهيت و ويژگي‌هاي آن در فلسفه يونان و فلسفه اسلامي ارائه کرده و موضوع نفس و اثبات تجرد آن را از مباحث مهم فلسفه اسلامي بر مي‌شمارد. از نظر وي اعتقاد به تجرد نفس، بسياري از مشکلات فلسفي را به شکل عقلاني حل مي‌کند؛ مشکلاتي همچون: اعتقاد به از بين رفتن و نابودي نفس به طور کامل، اعتقاد به اين‌که نفس با مرگ نابود مي‌شود، اهتمام به ساختن و تربيت نفس بيش از بدن و تمام اين‌ها مي‌تواند به ساختن بُعد دروني و باطني انسان و ارزش اعتقاد به ادامه زندگي نفس بعد از متلاشي شدن بدن کمک کند. او ابتدا ديدگاه علامه سيدمحمدحسين طباطبايي و سپس ديدگاه علامه محمدباقر مجلسي را درباره تجرد نفس بيان کرده و نتيجه مي‌گيرد که: علامه طباطبايي قائل به تجرد نفس بوده و علامه مجلسي چنين اعتقادي ندارد، ولي هر دو دانشمند معتقدند: که نفس پس از مرگ معدوم نمي‌شود. نگارنده در همين زمينه به تقابل ديدگاه‌هاي متکلمان اسلامي با فلاسفه مسلمان درباره ماهيت نفس اشاره کرده و معتقد است که علامه مجلسي از آن‌جا که بيشتر يک متکلم است، نه فيلسوف، ديدگاه‌هاي متکلمان مبني بر عدم تجردّ نفس را تقويت مي‌کند و مادي بودن نفس را مطرح کرده و در اثبات اين موضوع به آيات و روايات استناد مي‌کند، اما علامه طباطبايي از آن‌جا که بيشتر يک فيلسوف است، به اثبات تجرد نفس توسط عقل و نقل مي‌پردازد، که اين امر منجر به تقويت بسياري از مسايل مختلف از جمله ايمان در زندگي مي‌شود. اثبات وجود نفس ناطقه و ادله عقلي و نقلي مبتني بر آن، اهميت معرفت نفس، مجرد بودن و عاري بودن نفس از ديدگاه برخي فلاسفه و متکلمان معاصر، حقيقت نفس انساني، ارتباط بين نفس و بدن و نقد ديدگاه‌هاي مبتني بر عدم وجود مجردّات، از ديگر مندرجات اين نوشتار محسوب مي‌گردد.

‫اين نوشتار با رويکردي تطبيقي، ديدگاه‌هاي دو تن از انديش مندان مشهور و صاحب نظر در حوزه کلام و تفسير و فلسفه يعني امام فخر رازي از علماي اهل سنّت و علاّمه سيد محمّدحسين طباطبايي از عالمان شيعه را در باره عصمت انبياي الهي و ائمّه( و کيفيّت و محدوده عصمت آنان همراه با ادلّه قرآني، روايي و عقلي بررسي مي‌کند. نويسنده، مقوله عصمت را براي پيامبران الهي و ائمّه( که هدايت بشر را بر عهده دارند امري کاملاً ضروري و عقلاني وصف کرده و در غير اين صورت فلسفه بعثت انبيا را نقض غَرَض مي‌داند. تحقيق حاضردر چهار فصل ارائه شده است. وي در فصل اوّل کلياتي از موضوع مورد بحث، تاريخچه و پيشينه تحقيق در آن را مطرح کرده و بحث از عصمت درساير اديان به ويژه مسيحيت و يهوديت را نيز منعکس مي‌سازد. آن گاه به تعريف واژه گان و اصطلاحاتي مانندِ عصمت و معصوم از ديدگاه عالمان سنّي و شيعه پرداخته و برخي کتاب‌هاي هر دو گروه را که در آن از عصمت سخن گفته اند، معرّفي مي‌کند. همچنين از شخصيّت هاي بنامي که در اين زمينه مطالب مهمّي ارائه کرده‌اند به ويژه امام فخر رازي و علاّمه طباطبايي نيز اجمالاً سخن مي‌گويد. در فصل دوم مباحثي در باره عصمت انبياء با ادلّه نقلي و عقلي در زمينه دريافت، حفظ و ابلاغ وحي مطرح شده و اقسام عصمت هاي عامّه و خاصّه پيامبران الهي در قبل و بعد از بعثت آنان از ديدگاه اين دو انديش مند اسلامي بيان گرديده است. در فصل سوم مفهوم عصمت در افرادي غير از انبياي الهي همچون: حضرت مريم( و امامان(، حضرت فاطمه زهرا( و ملايک الهي واکاوي شده، و به ويژه در باره عصمت اهل بيت( از آيات بنام قرآني همچون: آيه عهد، اولي الامر و تطهير براي اثبات عصمت آنان بهره گرفته شده و پس از نظريّات تفسيري علاّمه طباطبايي و فخر رازي و مناقشه هاي آنان در اين زمينه بررسي تفسيري، روايي و عقلي گرديده و اشتراک و افتراق نظر آن ها منعکس مي‌گردد. در فصل چهارم به مهمترين شبهه هاي مربوط به عصمت، مخصوصاً شبهه معصوم نبودن برخي پيامبران الهي و توهّم گناهکار بودن آنان پاسخ داده شده و نظريّات علامه طباطبايي و امام فخر رازي در اين باره نيز مطرح گرديده است. نگارنده در پايان هر فصل يک جمع بندي از سخنان و انديشه هاي کلامي و تفسيري آن ها ارائه کرده، اتّفاق و اختلاف نظرشان را ذکر مي‌کند. وي با اشاره به نحوه استدلال عقلي و نقلي اين دو انديش مند مي‌گويد: امام فخر رازي از آن جا که معتقد به عصمت امامان( نبود، نَه تنها به شبهه هاي مربوط پاسخ نداده، بلکه خود نيز به آن ها افزوده و فضا را غبار آلود کرده است. امّا علاّمه طباطبايي با استواريِ خاصّي چه از لِحاظ نَقلي و عقلي، از عصمت امامان( به صورت مستدل دفاع کرده است.

‫بررسي حقيقت دين و ماهيت تعاليم آن از مسائل بنيادي کلام جديد است. دين‌پژوهان در عصر حاضر، مسأله حقانيت و عدم حقانيت دين را مطرح نمي‌کنند بلکه آن را به‌صورت يک واقعيت در زندگي بشر مورد توجه قرار داده، و چيستي دين، آثار و نقش آن را در ميان انسان‌ها بررسي مي‌کنند. پژوهش حاضر تلاش کرده است با روش توصيفي تحليلي، ديدگاه علامه طباطبايي و شهيد مطهري را در اين زمينه تبيين نمايد. اين دو انديشمند بزرگ اسلامي، دين را مجموعه‌اي از حقايق و ارزش‌هاي عملي مي‌دانند که بخشي از آن را باورها و اعتقادات، و بخشي از آن را اخلاقيات و احکام عملي و فقهي تشکيل مي‌دهد. اين مجموعه فکري و عملي که از افق وحي سرچشمه گرفته است، براي تأمين سعادت حقيقي بشر از سوي خداوند صادر گرديده، و با مقتضاي فطرت و سرشت پاک انساني هم سازگاري دارد. آموزه‌هاي ديني در حوزه انديشه و روان مي‌تواند انسان را با آفريدگار هستي آشنا کند و از انحرافات فکري و عقيدتي او جلوگيري نمايد. آموزه معاد، انسان را با جهان پس از مرگ آشنا نموده و تعليمات تربيتي دين، سعادت انسان در حيات اخروي را تأمين مي‌کند. روان بشر نيز در پيوند با خدا به آرامش مي‌رسد. و اما در حوزه اخلاق، دين مي‌تواند شناخت درستي از مفاهيم اخلاقي وارزش‌هاي رفتاري ارايه نمايد، و با رشد فضايل و مکارم اخلاقي، از طغيان غرايز نفساني جلوگيري نمايد. همچنين دين مي‌تواند رابطه انسان با خود، خدا و طبيعت را تبيين کند. در حوزه اجتماعي نيز دين بر اساس نيازها و مصالح جامعه به وضع قوانين مي‌پردازد، که در اين زمينه، گستردگي فقه عملي و احکام اجتماعي اسلام بيان‌گر جامعيت و کمال اين دين مي‌باشد. علاوه بر قانون‌گذاري، دين مي‌تواند به‌عنوان ضمانت اجراي دروني احکام و قوانين به‌شمار رود. نقش دين در ايجاد همبستگي اجتماعي، و رشد تمدن و فرهنگ والاي انساني، از ديگر کارکردهاي دين است.

‫تساهل و تسامح به معناي سهل‌انگاري و بي‌توجهي، بلکه به‌معناي آسان گرفتن و تحمل نظر مخالف است، و معمولا بر يکي از سه مبناي معرفت‌شناختي، هستي‌شناختي يا انسان‌شناختي استوار است. دين اسلام، تساهل را نه در همه عرصه‌ها مي‌پذيرد، و نه به‌طور کلي آن را نفي مي‌کند. علامه طباطبايي نسبت به تمدن غرب برخوردي عالمانه دارد، نه چنان است که مرعوب باشد و نه يکسره همه دستاوردهاي آنان را نفي مي‌کند، او تمدن غرب را تمدني غيرديني مي‌داند که نمي‌توان در آن بدون تغييرهاي بنيادين، احکام اسلام را اجرا نمود. علامه، شريعت را غير قابل تغيير دانسته، و در باب شريعت به هيچ روي قايل به تساهل نيست، و معتقد است که احکام اسلامي هم در وضع و هم در اظهار و اجراي خود توأم با نوعي مدارا و نرمي بوده است. به نظر او اسلام، آزادي عقيده را به‌رسميت نمي‌شناسد، اما اجازه اظهار عقيده را مي‌دهد. از ديدگاه او آزادي و تساهل محدودند، و کيفيت و اندازه اين حدود با رجوع به سنت‌هاي مشترک و مألوف هر جامعه فهم مي‌شود. شهيد مطهري به مباحث تساهل کمتر پرداخته است. او تساهل به‌معناي تحمل ديگران و آسان بودن شريعت را مي‌پذيرد، اما تساهل به‌معناي سهل‌انگاري و سازش‌کاري در امر دين را رد مي‌کند. او تأکيد مي‌کند که دعوت اسلام به جهان‌منشي و اخذ حکمت حتي از کافر نشانه تساهل در اسلام است. او بين فکر و عقيده تفاوت قايل بود، و به آزادي فکر معتقد است. از نظر وي انسان‌ها بايد در سايه تفکر به انتخاب و گزينش دست بزنند. عقل در ديدگاه شهيد مطهري از اعتبار بيشتري برخوردار است، و راه سعادت و خوشبختي در قرآن بيان شده، و در صورت تعارض حکم عقلي با نص احکام اسلام، اين حکم عقل است که بايد مقدم داشته شود، و مجتهد با استفاده از ابزار عقل و درک شرايط مي‌تواند برخي احکام را تغير داده و به تأخير بياندازد.

‫موضوع مجبور بودن انسان در اعمال خود، يا برخورداري او از اختيار و اراده، در ميان متکلمان مسلمان سه رويکرد اساسي را پديد آورده است؛ برخي با استناد به علم و قدرت الهي، انسان را موجودي مجبور و فاقد اختيار دانسته‌اند؛ جمع ديگري رويکرد تفويض را برگزيده و از آزادي کامل انسان دفاع نموده‌اند؛ اما شيعيان به تبعيت از امامان معصوم‌( هر دو باور را موهوم دانسته و "امر بين الامرين" را مطرح نموده‌اند. پژوهش حاضر با بررسي ديدگاه متکلمان برجسته اماميه در عصر غيبت، به‌ويژه علامه طباطبايي و امام خميني( به اين نتيجه رسيده که آن‌چه معتزله و اشاعره، با اتخاذ رويکرد تفويض با جبر، به آن معتقد هستند نيمي از حقيقت را تشکيل مي‌دهد؛ و درک تمام حقيقت در گرو فهم امر بين الامرين مي‌باشد، که براساس آن، انسان موجودي مختار بوده و هيچ جبري در کار نيست. قرائت و تفسير پذيرفته شده از اين مسأله در پژوهش حاضر آن است که عمل خارجي، اميال و آرزوهاي انسان به اراده انسان تعلق دارد، و با تحقق اراده، تحقق عمل خارجي حتمي خواهد بود. البته اين مسأله بعد از فراغ از قضا و قدر الهي مي‌باشد؛ زيرا هر پديده‌اي در آسمان و زمين، پس از مجموعه‌اي از مراحل هفت‌گانه رخ مي‌دهد، و إعمال تقدير الهي نيز گونه‌هاي مختلفي دارد. بنابر اين، اصل قدرت و آزادي اراده را خدا به انسان مي‌دهد، و اين سرمايه انساني در طول مالکيت خدا قرار مي‌گيرد. همچنين محدوده اراده انسان و تأثير آن به‌صورت‌هاي مختلف، محدود و مقيد بوده، و اين محدوديت از ناحيه گرايش‌ها، معرفت‌ها، توانايي‌هاي جسمي و شرايط خارجي ايجاد مي‌شود، و پس از اين تقديرات و تحقق مرجحات و بستر عمل، انسان با آزادي کامل، فعل اختياري خود را اراده مي‌کند. بدين ترتيب، مسئوليت عمل نيز تنها به‌عهده انسان بوده و ستايش و سرزنش، و کيفر و پاداش آن را دريافت مي‌کند.

‫نويسنده در اين پايان‌نامه، در دو بخش نسبتِ بين دين و اخلاق و هماهنگي اين دو نهاد را با استفاده از ديدگاه هاي علامه طباطبايي بررسي کرده است. بخش اول، به طرح ديدگاه هاي مختلف در زمينه تباين دين و اخلاق و تعامل و وابستگي بين آن ها و نيز به تبيين دو ديدگاه کلي تعامل بين دين و اخلاق و عدم رابطه بين آن دو و همچنين به بيان و ترسيم ديدگاه ها و دلايل طرفين اختصاص دارد. نويسنده در اين زمينه به تبيين اين مسأله پرداخته که دين تکميل کننده اخلاق و پايه‌گذار ارزش‌هاي اخلاقي مي‌باشد و تفکيک بين دين و اخلاق امکان‌پذير نيست. بخش دوم، علاوه بر ارائه ديدگاه‌هاي علامه طباطبايي در مورد رابطه بين دين و اخلاق و معرفي اجمالي شخصيت و افکار ايشان؛ به بررسي ريشه‌هاي فطري دين و اخلاق و شباهت آن ها از منظر علامه طباطبايي اشاره نموده و اصول و دلايل فطري بودن دين و اخلاق را از ديدگاه ايشان مطرح کرده است. در ادامه، علل نياز انسان به وحي و نبوت و نيز زمينه‌هاي بروز اختلاف و مبناي شکل‌گيري قوانين، ملاک تشخيص نيازهاي بشري و مباني قوانين اجتماعي و جايگاه عقل و دين در زندگي انسان، از ديدگاه علامه طباطبايي تبيين گرديده است. نويسنده در اين مقوله، به تعريف عقل، اقسام ادراکات عقلي، موانع شکوفايي عقل و زمينه‌هاي هدايت تشريعي در زندگي انسان پرداخته و ضرورت تهذيب اخلاق و عمل صالح و تأثير آن دو را بر هدايت انسان بررسي کرده است. تلقي از اخلاق و ارزش‌هاي اخلاقي به عنوان رکني از ارکان و به عنوان اصلي از اصول کلي دين مبتني بر آيات قرآني و روايات، از ديگر مباحث مطرح شده در انتهاي پايان نامه مي‌باشد.

‫فخر رازي و علامه طباطبايي در آثار فلسفي، کلامي و تفسيري خود به‌صورت تفصيلي، مسأله ابتلا و امتحان الهي را مورد توجه قرار داده و تأثير اين مسأله را در تربيت و تکامل انسان‌ها تبيين کرده‌اند. البته اين دو انديشمند مسلمان از جهت مباني و نوع رويکرد انتخابي، تفاوت‌هاي اساسي و مهمي با يکديگر دارند؛ فخر رازي به‌عنوان نماينده مکتب جبرگرايي، انسان را در ارتکاب اعمال خود مجبور مي‌داند. اما علامه طباطبايي با تأکيد بر مسأله آزادي و اختيار انسان و تأثيرگذاري او در افعال خويش، به موضوع فلسفه آزمايش و امتحان الهي نگريسته است. بديهي است که چنين رويکردي داراي امتيازات چشم‌گيري بوده، و با اشکالات و چالش‌هاي عقلاني و تناقضات نگاه فخر رازي، مواجه نمي‌گردد. آن‌چه ديدگاه فخر رازي را با چالش‌هاي جدي روبرو مي‌کند آن است که بر اساس آموزه‌هاي مترقي اسلام، فلسفه و هدف از امتحان و آزمايش الهي، رسيدن انسان به مقام عبوديت و بندگي، و تکامل در اين مسير مي‌باشد، و روشن است که چنين هدفي، زماني ميسر خواهد بود که در قدم اول، اختيار و آزادي انسان به‌عنوان يک امر مسلم اثبات گردد. فخر رازي براي رهايي از پيامدها و تناقضات موجود در رويکرد جبرگرا، به نظريه نامفهومي با عنوان "کسب" متوسل شده است، که تفاوت ديدگاه اشاعره درباره مفهوم آن، دليلي بر ناتواني اين نظريه در حل تناقضات مي‌باشد. از منظر علامه طباطبايي و فخر رازي، يکي از ثمرات ابتلا و آزمايش، جداسازي مؤمنان واقعي از متظاهران به ايمان، و همچنين تطهير انسان دانسته شده است. استعداد انسان کمال‌جو در پرتو ابتلا شکوفا شده و او را به‌سوي کمال سوق مي‌دهد. همچنين امتحان و آزمايش مي‌تواند داراي ثمرات مختلفي در ابعاد اخلاقي و تربيتي انسان باشد، و او را به مقام عبوديت و بندگي خدا نايل گرداند.

‫تأويل به‌معناي تفسير و بيان، خلاف ظاهر لفظ، و نيز به‌معناي حقيقت خارجي، جزء اصطلاحاتي است که ميان عالمان مسلمان همواره رواج داشته و مطرح بوده است. تأويل از نظر ابن‌تيميه، حقيقتي خارجي بوده، و اثر واقعي مدلول کلمه دانسته شده است. بر اين اساس، تمام آيات قرآن از نظر وي داراي تأويل است. ظاهرگرايي، تعصب افراطي در عقيده، رجوع به دوره نخستين و بدعت‌ستيزي، اموري هستند که زمينه پيدايش اين نظريه را فراهم ساخته است. از سوي ديگر، علامه طباطبايي تأويل را به‌معناي واقعيتي عيني و حقيقتي خارجي مي‌داند که تمام بيانات قرآن به آن اعتماد دارد، و از قبيل مفاهيم و معاني نبوده، بلکه فراتر از آن است که در دايره الفاظ بگنجد؛ اما آن امور و حقايق عيني را فقط براي تقريب به اذهان ما در قالب لفظ و عبارت پرداخته‌اند. اين الفاظ همانند مثل‌هايي است که با آوردن آن‌ها انسان به‌معناي مورد نظر نزديک مي‌شود. قرآن کريم نيز در تمام مواردي که لفظ تأويل را استعمال کرده است، همان واقعيت عيني خارجي را در نظر گرفته است. وحدت تشکيکي وجود، تطابق عوالم سه‌گانه، و مسأله انزال و تنزيل، مباني‌اي هستند که زمينه پيدايش اين نظريه را فراهم مي‌آورد. بدين ترتيب مي‌توان نتيجه گرفت که تأويل بر اساس نظر هر دو انديشمند، از سنخ مفاهيم و معاني نبوده، بلکه واقعيتي عيني و خارجي است؛ با اين تفاوت که ابن‌تيميه مصاديق عيني و خارجي الفاظ را تأويل آن‌ها دانسته، اما علامه طباطبايي آن حقيقت را فراتر از دايره مصداق عيني مي‌داند. او بر اساس باورهاي عرفاني و فلسفي خويش، آيات قرآن را متکي بر حقايق اصيل و واقعي مي‌داند که سرمنشأ تمام بيانات قرآني است. همچنين بر اساس هر دو ديدگاه، تمام آيات قرآن، اعم از محکم و متشابه، داراي تأويل است. به‌علاوه، هر دو براي اثبات فهم‌پذير بودن تمام قرآن، تلاش بسياري کرده‌اند.